6- Fayl va kataloglar bilan ishlash: cd, pwd, ls, mkdir, rmdir

Bash o‘rnatish

Bash o‘rnatish jarayoni operatsion tizimga bog‘liq bo‘lib, Unix/Linux tizimlarida odatda Bash oldindan o‘rnatilgan bo‘ladi. Biroq, ba’zi hollarda (masalan, minimal tizimlarda yoki maxsus konfiguratsiyalarda) Bashni qo‘lda o‘rnatish talab qilinishi mumkin. Quyida turli operatsion tizimlarda Bash o‘rnatish jarayoni bosqichma-bosqich tushuntiriladi.

Linux distribyutivlarida Bash o‘rnatish

Linux distribyutivlarida (Ubuntu, Debian, CentOS, Fedora va boshqalar) Bashni o‘rnatish uchun paket boshqaruvchilari ishlatiladi. Quyida eng keng tarqalgan tizimlarda o‘rnatish jarayoni keltiriladi.

Ubuntu/Debian tizimlarida

Ubuntu va Debian tizimlarida apt paket boshqaruvchisi ishlatiladi. Bashni o‘rnatish uchun quyidagi qadamlar bajariladi:

Terminalni ochish Terminalni oching (Ctrl+Alt+T yoki boshqa yorliq orqali).
Tizimni yangilash Paket ro‘yxatini yangilash uchun:
```
sudo apt update
```
Bu buyruq mavjud paketlar haqidagi ma’lumotlarni yangilaydi.
Bashni o‘rnatish Bashni o‘rnatish uchun:
```
sudo apt install bash
```
Agar Bash allaqachon o‘rnatilgan bo‘lsa, tizim shuni bildiradi.
Versiyani tekshirish O‘rnatish muvaffaqiyatli yakunlanganligini tekshirish uchun:
```
bash --version
```
Natija quyidagicha bo‘ladi:
```
GNU bash, version 5.1.16(1)-release (x86_64-pc-linux-gnu)
```

CentOS/RHEL tizimlarida

CentOS yoki Red Hat Enterprise Linux (RHEL) tizimlarida yum yoki dnf paket boshqaruvchilari ishlatiladi. Quyidagi qadamlar bajariladi:

Terminalni ochish Terminalni oching.
Tizimni yangilash Paket ro‘yxatini yangilash uchun:
```
sudo dnf update
```
Yoki eski tizimlarda:
```
sudo yum update
```
Bashni o‘rnatish Bashni o‘rnatish uchun:
```
sudo dnf install bash
```
Yoki:
```
sudo yum install bash
```
Versiyani tekshirish
```
bash --version
```

Arch Linux tizimlarida

Arch Linux’da pacman paket boshqaruvchisi ishlatiladi:

Tizimni yangilash:
```
sudo pacman -Syu
```
Bashni o‘rnatish:
```
sudo pacman -S bash
```
Versiyani tekshirish:
```
bash --version
```

macOS da Bash o‘rnatish

macOS tizimlarida Bash odatda oldindan o‘rnatilgan bo‘ladi, lekin eski versiya (masalan, Bash 3.x) bo‘lishi mumkin. Yangi versiyani o‘rnatish uchun Homebrew paket boshqaruvchisi ishlatiladi:

Home brew o‘rnatish - Agar Homebrew o‘rnatilmagan bo‘lsa, uni o‘rnatish uchun:

/bin/bash -c "$(curl -fsSL https://raw.githubusercontent.com/Homebrew/install/HEAD/install.sh)"

Tizimni yangilash
```
brew update
```
Bashni o‘rnatish
```
brew install bash
```
Standart shell sifatida o‘rnatish (ixtiyoriy) - Yangi Bash versiyasini standart shell qilish uchun:
```
sudo chsh -s /usr/local/bin/bash
```
Versiyani tekshirish
```
bash --version
```

Windows da Bash o‘rnatish

Windows operatsion tizimida Bashni ishlatish uchun bir nechta usullar mavjud:

Windows Subsystem for Linux (WSL)

WSL orqali Linux muhitini Windowsda sozlash mumkin

WSL ni yoqish
- Windows PowerShell’da quyidagi buyruqni bajaring:
  wsl --install
- Bu Ubuntu distribyutivini va Bashni avtomatik o‘rnatadi.
Ubuntu terminalini ochish - WSL o‘rnatilgandan so‘ng, Ubuntu terminalini oching.
Bash versiyasini tekshirish
```
bash --version
```

Git Bash

Git Bash — Windows uchun yengil Unix-ga o‘xshash muhit:

Gitni o‘rnatish - Git for Windows’ni rasmiy saytidan yuklab oling va o‘rnating.
Git Bash ni ochish - O‘rnatishdan so‘ng Git Bash terminalini oching.
Bash versiyasini tekshirish:
```
bash --version
```

Cygwin

Cygwin Unix muhitini Windowsda taqlid qiladi:

Cygwin o‘rnatish - Cygwin rasmiy saytidan o‘rnatuvchini yuklab oling.
Bashni tanlash - O‘rnatish jarayonida bash paketini tanlang.
Versiyani tekshirish:
```
bash --version
```

Bashni qo‘lda kompilyatsiya qilish

Agar maxsus versiya yoki sozlash kerak bo‘lsa, Bashni manba koddan kompilyatsiya qilish mumkin:

Manba kodni yuklab olish

wget https://ftp.gnu.org/gnu/bash/bash-5.2.tar.gz

Arxivni ochish
```
tar -xvzf bash-5.2.tar.gz
cd bash-5.2
```
Konfiguratsiya
```
./configure
```
Kompilyatsiya va o‘rnatish
```
make
sudo make install
```
Versiyani tekshirish
```
bash --version
```

Bash o‘rnatishning muhim jihatlari

Huquqlar - O‘rnatish jarayonida ko‘pincha sudo (root huquqlari) talab qilinadi.
Internet aloqasi - Paket boshqaruvchilari orqali o‘rnatish uchun internet aloqasi kerak.
Versiya mosligi - Tizimingizga mos Bash versiyasini tanlash muhim, chunki eski yoki yangi versiyalar ba’zi skriptlarda muammolarga olib kelishi mumkin.

Fayl va kataloglar bilan ishlash: Asosiy buyruqlar

Fayl va kataloglar bilan ishlash Unix/Linux tizimlarida eng muhim vazifalardan biridir. Quyida cd, pwd, ls, mkdir, va rmdir buyruqlari har biri alohida-alohida chuqur tahlil qilinadi.

`cd` (Change Directory) — Katalogni o‘zgartirish

Umumiy ma’lumot

cd buyrug‘i joriy ishchi katalogni o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Unix/Linux tizimlarida fayl tizimi ierarxik tuzilishga ega bo‘lib, cd foydalanuvchiga kataloglar o‘rtasida harakatlanish imkonini beradi.

Sintaksis

cd [katalog_yo‘li]

[katalog_yo‘li]: O‘tmoqchi bo‘lgan katalogning yo‘li (absolyut yoki nisbiy).

Ishlatilish misollari

Bosh katalogga o‘tish
```
cd /
```
Bu tizimning ildiz katalogiga o‘tadi.
Foydalanuvchi uy katalogiga o‘tish
```
cd ~
```
Yoki:
```
cd
```
Bu foydalanuvchining uy katalogiga (masalan, /home/user) o‘tadi.
Bir daraja yuqoriga ko‘tarilish
```
cd ..
```
Muayyan katalogga o‘tish
```
cd /var/log
```
Oldingi katalogga qaytish:
```
cd -
```

Nazariy jihatlar

Absolyut va nisbiy yo‘llar - cd absolyut yo‘llar (masalan, /home/user/docs) yoki nisbiy yo‘llar (masalan, docs) bilan ishlaydi.
Muammolar: Agar ko‘rsatilgan katalog mavjud bo‘lmasa, xato xabari chiqadi:
```
cd /nonexistent
bash: cd: /nonexistent: No such file or directory
```

Afzalliklari va cheklovlari

Afzalliklar - Tez va oddiy kataloglar o‘rtasida harakatlanish.
Cheklovlar - Katalog mavjud bo‘lishi va foydalanuvchida unga kirish huquqi bo‘lishi kerak.

`pwd` (Print Working Directory) — Joriy katalogni ko‘rsatish

Umumiy ma’lumot

pwd buyrug‘i foydalanuvchining joriy ishchi katalogini (working directory) ko‘rsatadi. Bu foydalanuvchiga qaysi katalogda ekanligini aniqlashda yordam beradi.

Sintaksis

pwd [opsiyalar]

Asosiy opsiyalar

-L (logical) - Simvolik linklarni ko‘rsatadi (standart holat).
-P (physical) - Haqiqiy fayl tizimi yo‘lini ko‘rsatadi, simvolik linklarni ochadi.

shlatilish misollari

Joriy katalogni ko‘rsatish
```
pwd
```
Natija
```
/home/user
```
Haqiqiy yo‘lni ko‘rsatish
```
pwd -P
```
Agar joriy katalog simvolik link bo‘lsa, haqiqiy yo‘l ko‘rsatiladi.

Nazariy jihatlar

Fayl tizimi konteksti - pwd tizimning $PWD muhit o‘zgaruvchisiga asoslanadi.
Simvolik linklar - Simvolik linklar tufayli -L va -P opsiyalari o‘rtasida farq yuzaga kelishi mumkin.

Afzalliklari va cheklovlari

Afzalliklar - Oddiy va tezkor yo‘l aniqlash.
Cheklovlar - Faqat joriy katalogni ko‘rsatadi, boshqa ma’lumot bermaydi.

`ls` (List) — Fayl va kataloglarni ro‘yxatlash

Umumiy ma’lumot

ls buyrug‘i joriy yoki ko‘rsatilgan katalogdagi fayl va kataloglarni ro‘yxatlash uchun ishlatiladi. U fayl tizimi tarkibini ko‘rishda eng ko‘p ishlatiladigan buyruqlardan biridir.

Sintaksis

ls [opsiyalar] [katalog_yo‘li]

Asosiy opsiyalar

-l: Uzun formatda ro‘yxatlash (huquqlar, egasi, o‘lchami va boshqalar).
-a: Yashirin fayllarni (. bilan boshlanadigan) ko‘rsatish.
-h: Fayl o‘lchamlarini o‘qiladigan formatda ko‘rsatish (masalan, KB, MB).
-R: Rekursiv ravishda barcha ichki kataloglarni ro‘yxatlash.

Ishlatilish misollari

Joriy katalogdagi fayllarni ro‘yxatlash
```
ls
```
Natija
```
file1.txt  folder1
```

Uzun formatda ro‘yxatlash

ls -l

Natija:

-rw-r--r-- 1 user user  1024 Jun 27 16:01 file1.txt
drwxr-xr-x 2 user user  4096 Jun 27 16:01 folder1

Yashirin fayllarni ko‘rsatish
```
ls -a
```
Natija
```
.  ..  .hidden  file1.txt  folder1
```
Rekursiv ro‘yxatlash
```
ls -R
```

Nazariy jihatlar

Fayl tizimi tuzilishi - ls fayl tizimining joriy katalogdagi inode’larini o‘qiydi.
Huquqlar va metadata - -l opsiyasi faylning huquqlari, egasi, guruh va o‘zgartirish vaqtini ko‘rsatadi.

Afzalliklari va cheklovlari

Afzalliklar - Tez va ko‘p funksiyali katalog tarkibini ko‘rish.
Cheklovlar - Katta kataloglarda ko‘p ma’lumot chiqishi mumkin, bu chalkashlikka olib kelishi mumkin.

`mkdir` (Make Directory) — Katalog yaratish

Umumiy ma’lumot

mkdir buyrug‘i yangi katalog(lar) yaratish uchun ishlatiladi. U fayl tizimida yangi direktoriyalar tashkil qilishda muhim vositadir.

Sintaksis

mkdir [opsiyalar] katalog_nomi

Asosiy opsiyalar

-p: Ichma-ich kataloglarni yaratish (agar ota-katalog mavjud bo‘lmasa).
-m: Yangi katalog uchun huquqlarni belgilash (masalan, 755).

Ishlatilish misollari

Yangi katalog yaratish
```
mkdir new_folder
```
Ichma-ich kataloglar yaratish
```
mkdir -p parent/child/grandchild
```
Huquqlarni belgilash
```
mkdir -m 755 public_folder
```

Nazariy jihatlar

Fayl tizimi operatsiyasi - mkdir fayl tizimida yangi inode yaratadi.
Huquqlar - Yangi kataloglar odatda standart umask qiymatiga asoslangan huquqlarga ega bo‘ladi.

Afzalliklari va cheklovlari

Afzalliklar - Tez va moslashuvchan katalog yaratish.
Cheklovlar - Agar katalog allaqachon mavjud bo‘lsa, xato chiqadi (agar -p ishlatilmasa).

`rmdir` (Remove Directory) — Bo‘sh kataloglarni o‘chirish

Umumiy ma’lumot

rmdir buyrug‘i faqat bo‘sh kataloglarni o‘chirish uchun ishlatiladi. Agar katalogda fayl yoki ichki kataloglar bo‘lsa, u ishlamaydi.

Sintaksis

rmdir [opsiyalar] katalog_nomi

Asosiy opsiyalar

-p: Ichma-ich bo‘sh kataloglarni o‘chirish.
--ignore-fail-on-non-empty: Bo‘sh bo‘lmagan kataloglar uchun xatolarni e’tiborsiz qoldirish.

Ishlatilish misollari

Bo‘sh katalogni o‘chirish
```
rmdir empty_folder
```
Ichma-ich bo‘sh kataloglarni o‘chirish
```
rmdir -p parent/child/grandchild
```

Nazariy jihatlar

Cheklovlar - rmdir faqat bo‘sh kataloglarni o‘chira oladi. Tarkibli kataloglar uchun rm -r ishlatiladi.
Fayl tizimi operatsiyasi - Katalogning inode’ini o‘chiradi.

Afzalliklari va cheklovlari

Afzalliklar - Xavfsiz, chunki faqat bo‘sh kataloglarni o‘chiradi.
Cheklovlar - Tarkibli kataloglarni o‘chirish imkonsiz.

Xulosa

Bash o‘rnatish va fayl va kataloglar bilan ishlash Unix/Linux tizimlarida asosiy ko‘nikmalardir. Bashni o‘rnatish Linux distribyutivlari, macOS va Windows’da turli usullar orqali amalga oshiriladi, bu jarayon paket boshqaruvchilari yoki manba koddan kompilyatsiya orqali soddalashtiriladi. cd, pwd, ls, mkdir, va rmdir buyruqlari fayl tizimi bilan samarali ishlashni ta’minlaydi, har biri o‘ziga xos vazifani bajaradi: kataloglar o‘rtasida harakatlanish, joriy katalogni aniqlash, fayl va kataloglarni ro‘yxatlash, yangi kataloglar yaratish va bo‘sh kataloglarni o‘chirish.

Previous5 - Shebang (#!/bin/bash) va skript boshlanishi Next7-Fayl tarkibini ko‘rish: cat, less, head, tail

Last updated 2 days ago

Was this helpful?

Bash o‘rnatish

Linux distribyutivlarida Bash o‘rnatish

macOS da Bash o‘rnatish

Windows da Bash o‘rnatish

Bashni qo‘lda kompilyatsiya qilish

Bash o‘rnatishning muhim jihatlari

Fayl va kataloglar bilan ishlash: Asosiy buyruqlar

cd (Change Directory) — Katalogni o‘zgartirish

pwd (Print Working Directory) — Joriy katalogni ko‘rsatish

ls (List) — Fayl va kataloglarni ro‘yxatlash

mkdir (Make Directory) — Katalog yaratish

rmdir (Remove Directory) — Bo‘sh kataloglarni o‘chirish

Xulosa

`cd` (Change Directory) — Katalogni o‘zgartirish

`pwd` (Print Working Directory) — Joriy katalogni ko‘rsatish

`ls` (List) — Fayl va kataloglarni ro‘yxatlash

`mkdir` (Make Directory) — Katalog yaratish

`rmdir` (Remove Directory) — Bo‘sh kataloglarni o‘chirish